Γκζέκος Κβιατκόβσκι: «Οι συγγραφείς είμαστε ένα σφουγγάρι που ρουφάει φωνές και αφηγήσεις απ’ το χτες»
Συνομιλία του Πολωνού ποιητή και μουσικού Grzegorz Kwiatkowski με τον μεταφραστή της ποιητικής συλλογής του «Θέρισμα» Peter Constantine που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις του περιοδικού Τεφλόν. Φωτογραφία: Tomasz Pawluczuk.
Επιμέλεια: Book Press
Στην ποιητική συλλογή «Θέρισμα», η οποία κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του περιοδικού Τεφλόν, ο Grzegorz Kwiatkowski συγκεντρώνει φωνές θυμάτων και θυτών των ναζιστικών εγκλημάτων, φωνές που ανήκουν σε ανθρώπους οι οποίοι υπήρξαν μάρτυρες πογκρόμ, βιαιοτήτων και δολοφονιών στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Πολωνία. Τα ποιήματά του αποτελούν ανατριχιαστικές μαρτυρίες: σύντομες, ψύχραιμες και ψυχρές. Ο Πολωνός ποιητής δεν επιδιώκει να προκαλέσει συναισθήματα συμπάθειας, συμπόνιας και οίκτου για τα θύματα ή οργής για τους θύτες. Μέσω της αποστασιοποίησης μάς καλεί να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε το παρελθόν δίχως συναισθηματισμούς, από τη θέση που βρισκόμαστε σήμερα ζώντας σε κοινωνίες που παραμένουν βαθιά αντισημιτικές και ρατσιστικές.
Μετά την έκδοσή του στις Ηνωμένες Πολιτείες, τώρα το «Θέρισμα» κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις του περιοδικού Τεφλόν. Αυτό που κυρίως με τράβηξε στο έργο σου είναι το πλέγμα των διαφορετικών φωνών που διηγούνται σκοτεινές ιστορίες για τα ναζιστικά εγκλήματα στην Πολωνία, ιστορίες τρομακτικές, γραμμένες με μινιμαλιστικό και στεγνό ύφος.
Είναι η πρώτη φορά που μεταφράζεται και εκδίδεται το έργο μου στα ελληνικά και χαίρομαι πολύ γι’ αυτό. Πιστεύω ότι οι συγγραφείς είμαστε, κατά κάποιο τρόπο, ένα σφουγγάρι που ρουφάει διάφορες φωνές και αφηγήσεις απ’ το χτες και το σήμερα. Θεωρώ σημαντικό να συμβιώνουμε με αυτές τις φωνές για ένα διάστημα. Αυτή είναι η καρδιά της μεθόδου μου: παλεύω ν’ αφουγκραστώ τους άλλους ανθρώπους, προσπαθώ να είμαι όσο πιο ανοιχτός γίνεται στις ιστορίες τους. Όμως, στο τέλος, επιλέγω ποιες ιστορίες θα μεταφέρω στο χαρτί, αυτή η διαδικασία επιλογής είναι συνήθως αρκετά σκοτεινή. Αναζητώ και ανασυνθέτω ιστορίες σκληρές και βίαιες και αυτό οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην ιστορία της οικογένειάς μου, μια ιστορία στην οποία κεντρικό ρόλο έχει το στρατόπεδο συγκέντρωσης Στούτχοφ.
Όταν ξεκίνησα να ασχολούμαι με το έργο σου, διάβασα ένα άρθρο στην πολωνική εφημερίδα Gazeta Wyborcza, και αργότερα στην Guardian, για την επίσκεψη στο Στούτχοφ με τον παππού σου και για τη μακάβρια, αλλά σημαντική, ανακάλυψη που έκανες.
Όντως, πήγα παιδί με τον παππού μου στο Στούτχοφ. Επέστρεφε στον χώρο του στρατοπέδου για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν για εκείνον μια πολύ τραυματική εμπειρία. Προσπάθησε ν’ ανασυνθέσει τα γεγονότα στο μυαλό του και ξάφνου ξύπνησαν μέσα του μνήμες απ’ την εποχή που κρατούνταν εκεί μαζί με την αδερφή του. Ήμουν μικρός τότε και ξαφνικά είδα τον παππού μου να σπάει. Έκλαιγε, έβγαζε μικρές κραυγές. Ξαναβίωνε το τραύμα. Ήταν για μένα μια συγκινητική και συγκλονιστική εμπειρία, ίσως η πιο σημαντική μέχρι σήμερα. Το κεφάλι μου γέμισε άξαφνα με ερωτήσεις επείγουσες, όμως απλές ερωτήσεις: Γιατί οι άνθρωποι μισιούνται αναμεταξύ τους; Γιατί οι άνθρωποι σκοτώνουν ο ένας τον άλλον; Γιατί υπάρχουν στρατόπεδα συγκέντρωσης; Ένιωθα μπερδεμένος, όμως άρχισα ν’ αναζητώ απαντήσεις. Ήθελα να καταλάβω.
δασοφύλακας Νταντς
στον πόλεμο αραδιάζαμε τα πτώματα σαν τα ξύλα
όμως μετά τον πόλεμο αραδιάζαμε στο δάσος τα ξύλα
σαν φρεσκοκομμένα σώματα
Αρκετά χρόνια αργότερα, περπατούσα μαζί με τον Rafał Wojczal, φίλο μου και συνοδοιπόρο στο μουσικό συγκρότημα Trupa Trupa, κοντά στην περίφραξη του μουσείου που λειτουργεί στο Στούτχοφ και πέσαμε, κατά τύχη, πάνω σε εκατοντάδες, σε χιλιάδες μισοθαμμένα παπούτσια. Το εν λόγω στρατόπεδο ήταν σημείο συλλογής υποδημάτων απ’ όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Ευρώπης, καθώς οι ναζί χρησιμοποιούσαν το δέρμα για την κατασκευή διάφορων δερμάτινων ειδών. Όταν ο Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε το στρατόπεδο, οι στρατιώτες μέτρησαν τα παπούτσια: μισό εκατομμύριο.
Όταν ο Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε το στρατόπεδο, οι στρατιώτες μέτρησαν τα παπούτσια: μισό εκατομμύριο.
Το 1967, όταν ιδρύθηκε το Μουσείο Στούτχοφ, ο διευθυντής του αποφάσισε να ξεφορτωθεί τα παπούτσια και έβαλε να τα πετάξουν έξω από το πρώην στρατόπεδο, ώσπου τα βρήκαμε εμείς. Ζητήσαμε απ’ τον διευθυντή του μουσείου να μας βοηθήσει να ξεθάψουμε τα παπούτσια. Όμως εκείνος αρνήθηκε. Το θέμα προβλήθηκε απ’ τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της Πολωνίας και, τελικά, εξελίχθηκε σε μια μεγάλη διαμάχη.
Ποιο ήταν το αποτέλεσμα αυτής της διαμάχης;
Μετά από πολλά μπρος πίσω, ο διευθυντής «ασφάλισε» τα παπούτσια, μ’ έναν κατακριτέο, όμως, τρόπο. Τα μάζεψε και τα έθαψε στο προαύλιο του μουσείου. Οπότε, πλέον είναι αόρατα. Θα βρω, ωστόσο, έναν τρόπο να τα φέρω και πάλι στην επιφάνεια. Υπό μία έννοια, αυτό κάνω με την ποίησή μου. Φέρνω στην επιφάνεια διάφορα πρόσωπα, αντικείμενα και γεγονότα, προσπαθώ να καταστήσω ορατές πολύ τραγικές, μα συνάμα πολύ σημαντικές, ιστορικές μνήμες και έτσι να τις ανασυστήσω ως επείγουσες.
Είναι πραγματικά λυπηρό ότι τα παπούτσια θάφτηκαν. Δεν το γνώριζα. Πρόκειται για μια αποτρόπαια πράξη ιεροσυλίας. Η Sara Hannah Matuson Rigler, η οποία κρατούνταν στο Στούτχοφ όταν ήταν έφηβη, δήλωσε σε μια συνέντευξή της το 2010 ότι θυμάται «βουνά από παπούτσια» παντού τριγύρω στο στρατόπεδο. Λέει, μάλιστα, ότι αυτοί οι τερατώδεις σωροί παπουτσιών ήταν «τόσο ψηλοί όσο ένα κτίριο» και ότι σε πολλά απ’ τα παπούτσια υπήρχαν σημειώματα ανθρώπων που λίγο πριν τους μεταφέρουν στους θαλάμους αερίων είχαν γράψει βιαστικά κάποια τελευταία μηνύματα, με την ελπίδα ότι έτσι δεν θα λησμονηθούν εκείνοι και τα δεινά τους.
Τι να πω; Δεν θα τα παρατήσω. Διαμαρτυρήθηκα πολλές φορές για την ταφή των παπουτσιών, συνεχίζω να διαμαρτύρομαι και θα συνεχίσω να διαμαρτύρομαι. Πιστεύω ότι η τέχνη είναι το κύριο πεδίο διαμαρτυρίας μου.
Στην ποιητική σου συλλογή «Θέρισμα» πραγματεύεσαι τις κτηνωδίες που διαπράχτηκαν εναντίον των Εβραίων κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην Πολωνία, συγκεντρώνεις φωνές θυμάτων και θυτών των ναζιστικών εγκλημάτων και μιλάς για όσους επέλεξαν να σιωπήσουν μπροστά σ’ αυτές της θηριωδίες. Ήταν τα ποιήματα αυτά μια άμεση αντίδραση στην ανακάλυψη των παπουτσιών;
Δεν το σκέφτηκα ποτέ έτσι, όμως ναι, ήταν μια άμεση αντίδραση. Η εμπλοκή μου στην υπόθεση των παπουτσιών και οι διαμαρτυρίες μου ήταν για μένα η αφορμή να σκεφτώ ότι μπορώ να συμμετέχω στην τραγική κληρονομία της οικογένειάς μου μ’ έναν πιο άμεσο τρόπο απ’ ό,τι στο παρελθόν. Πριν απ’ την ανακάλυψη των παπουτσιών, δεν ταυτιζόμουν τόσο πολύ με την ιστορία του παππού μου και της αδερφής του ή, μάλλον, φοβόμουν να ταυτιστώ με μια τόσο βαριά κληρονομιά. Ίσως και να φοβόμουν τις ευθύνες που συνεπάγεται αυτή η ταύτιση. Όμως, η ανακάλυψη των παπουτσιών μ’ έκανε να συνειδητοποιήσω ότι η κληρονομιά αυτή είναι άρρηκτα δεμένη με τη ζωή μου, αποτελεί σημαντικό κομμάτι της.
Αυτό που μ’ εντυπωσιάζει στην ποίησή σου είναι οι διαφορετικές φωνές, καθώς τα ποιήματα στο «Θέρισμα» δημιουργούν ένα υφαντό προσωπικών ιστοριών: ένα εξάχρονο κορίτσι αφηγείται, σε μια σύντομη και ψυχρή νεκρολογία, πώς δολοφονήθηκε, Γερμανοί στρατιώτες θυμούνται, γελώντας, απελπισμένους ανθρώπους να τρέχουν σε κύκλους καθώς εκείνοι τους κυνηγούσαν στα χωράφια, ένας αγρότης μιλάει με κοφτό ύφος για τις σφαγές που ακολουθούσαν τους ρυθμούς της εποχιακής δουλειάς στα χωράφια.
Προσπάθησα να παρουσιάσω το ζοφερό τοπίο της γενοκτονίας μέσω πολλών διαφορετικών φωνών. Πρόκειται για έναν αρκετά ιδιόμορφο τρόπο αφήγησης, πολύ σκοτεινό, πολύ ευθύ και πολύ ειλικρινή.
Πολλά απ’ τα ποιήματά σου είναι εξαιρετικά σύντομα.
Διυλίζω τα ποιήματά μου πολλούς μήνες, ακόμα και χρόνια. Συνεχίζω να τα λαξεύω, σαν αγάλματα, σταδιακά μένει όλο και λιγότερο υλικό. Θέλω να μείνει στο τέλος όσο το δυνατόν λιγότερο υλικό και όταν δεν περισσεύει τίποτα, τότε αυτό το τίποτα είναι, κατά τη γνώμη μου, αρκετά σημαντικό, αρκετά ουσιώδες. Σ’ αυτή τη διαδικασία διύλισης με βοηθάει το κινητό μου τηλέφωνο, ένα Nokia 3110. Γράφω τα ποιήματα σ’ αυτό το παλιό Nokia, το οποίο δεν είναι συνδεδεμένο σε κάποιο δίκτυο. Είναι ένα πολύ παλιό τηλέφωνο, πολύ βρόμικο. Δυσκολεύομαι να πατήσω τα κουμπιά και το κάθε ποίημα πρέπει να γραφτεί στον χώρο ενός μηνύματος, που είναι πραγματικά αρκετά μικρός.
Δηλαδή χρησιμοποιείς αυτό το παλιό τηλέφωνο ως ένα είδος περιορισμού;
Ναι, ακριβώς. Επειδή είναι δύσκολο να γράψεις σ’ αυτή τη συσκευή, αναγκάζομαι να είμαι λακωνικός, να εστιάζω στην ουσία. Αυτό το παλιό τηλέφωνο είναι η κατάρα μου. Είναι μια πρόκληση από κάθε άποψη. Είναι δύσκολο να το ανοίξεις, είναι δύσκολο να πατήσεις τα κουμπιά, συχνά κολλάει και κλείνει μόνο του. Κατά κάποιο τρόπο, αυτό το προβληματικό παλιό μηχάνημα χτίζει την ένταση, με βάζει να παλεύω με το υλικό μου και όλο αυτό καταλήγει προς όφελος της ποίησής μου. Δεν έχει να κάνει τόσο με τη δυσκολία να γράψεις σ’ ένα τέτοιο κινητό, να πατήσεις τα πλήκτρα. Αυτό το σπασμένο μηχάνημα κατευνάζει και επανακατευθύνει τα συναισθήματα.
Γράφω τα ποιήματα σ’ αυτό το παλιό Nokia, το οποίο δεν είναι συνδεδεμένο σε κάποιο δίκτυο.
Ο Νίτσε είπε κάποτε: «Όταν κοιτάζεις για πολύ σε μιαν άβυσσο, κοιτάζει και η άβυσσος μέσα σου». Νομίζω ότι είχε δίκιο. Μερικές φορές σκέφτομαι ότι οι συγγραφείς που εστιάζουν υπερβολικά στην τραγωδία χάνουν την απόσταση, κάτι το οποίο μπορεί να οδηγήσει σ’ ένα είδος καλλιτεχνικής αυτοχειρίας. Πιστεύω ότι, εντέλει, όταν γράφεις χωρίς την απαραίτητη απόσταση είναι σαν να κολυμπάς σε μια μελοδραματική κόλαση. Το παλιό μου Nokia μάλλον μ’ έχει σώσει από κάτι τέτοιο.
therisma coverΣε μια συνέντευξή σου με τον David Kraemer στη βιβλιοθήκη του Εβραϊκού Θεολογικού Σεμιναρίου της Νέας Υόρκης, τόνισες ότι παρόλο που το πιο πρόσφατο ποιητικό σου έργο εστιάζει στο Ολοκαύτωμα, φοβάσαι ότι το τραγικό παρελθόν μπορεί να επιστρέψει, ότι υπάρχουν όλο και περισσότεροι που αρνούνται το Ολοκαύτωμα.
Όντως, δυστυχώς τα πράγματα πάνε απ’ το κακό στο χειρότερο, όχι προς το καλύτερο. Όταν ξεκίνησα να γράφω ποίηση και μουσική, είχα την εντύπωση ότι αυτή η δημιουργική διαδικασία ήταν μια ιδιωτική εσωτερική θεραπεία, ότι διηγούμουν ιστορίες στον εαυτό μου σαν ένα είδος γιατρικού, ότι τα καλλιτεχνικά μου εγχειρήματα δεν συνδέονταν με την πραγματικότητα γύρω μου. Όμως, μετά από κάποιο χρόνο, άρχισα να έρχομαι αντιμέτωπος με μια σειρά από τραγικά γεγονότα. Συνειδητοποίησα ότι ο προσωπικός ποιητικός μου κήπος ίσως να μπορεί να συμβάλλει στη διαδικασία θεραπείας και άλλων ανθρώπων. Ενισχύθηκε η πεποίθησή μου ότι ένα από τα καθήκοντά μου είναι ο αγώνας ενάντια στους αρνητές του Ολοκαυτώματος.
To 2014, γυρίσαμε με τον Rafał Wojczal ένα ντοκιμαντέρ για τον Albin Ossowski, μέλος της πολωνικής Αντίστασης και κρατούμενο στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπιρκενάου. Μας είπε ότι αποφάσισε να μας μιλήσει επειδή έβλεπε να αυξάνονται συνεχώς οι αρνητές του Ολοκαυτώματος. Όμως εκείνος ήταν μάρτυρας του Ολοκαυτώματος. Το έβλεπε να συμβαίνει καθημερινά μπροστά στα μάτια του απ’ το παράθυρο του στρατώνα όπου τον είχαν φυλακίσει. Το παράθυρο έβλεπε στην είσοδο του Μπιρκενάου.
Η δεύτερη ηθική μου αφύπνιση συντελέστηκες πριν από δύο χρόνια, όταν ο δήμαρχος του Γκντανσκ Paweł Adamowicz δολοφονήθηκε σε μια φιλανθρωπική εκδήλωση. Κατά τη γνώμη μου, η δολοφονία του ήταν απόρροια της ρητορικής μίσους εναντίον του απ’ τα δεξιά πολωνικά μέσα ενημέρωσης.
Αναφέρθηκες στη δουλειά σου ως μουσικός και μέλος του αρτ-ροκ συγκροτήματος Trupa Trupa, με το οποίο έχεις περιοδεύσει διεθνώς. Σ’ ένα πρόσφατο άρθρο του, το περιοδικό Rolling Stone έγραψε για τη μουσική σας: «Σε μια εποχή μεγάλων αναταραχών παγκοσμίως, είναι καθησυχαστικό ότι κάποιοι μουσικοί εστιάζουν στις κοινές ανθρωπιστικές αξίες». Ο συντάκτης χαρακτήρισε τη μουσική σας ένα «εγερτήριο σάλπισμα προς την ανθρωπότητα». Πώς συνδέεται η μουσική σου με την ποίησή σου;
Οι Trupa Trupa έχουν μια δημοκρατική δομή. Είμαστε τέσσερις άνθρωποι με τέσσερα διαφορετικά οράματα. Οι ηθικές αξίες και η φιλία μας είναι για εμάς εξίσου σημαντικές με τη μουσική μας. Η δική μου συνεισφορά στη μουσική της μπάντας συνάδει με τις ιδέες μου για την ποίηση. Έτσι, όταν γράφω μουσική, εστιάζω στα πεδία της ηθικής, της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Στο παρελθόν, προσπάθησα να διαχωρίσω τον κόσμο της μουσικής από εκείνον της ποίησης. Ήταν όμως μάταιο. Η ποίηση είναι επίσης μουσική. Γιατί αυτοί οι δύο κόσμοι είναι ουσιαστικά ένας.
Η ποίηση είναι επίσης μουσική. Γιατί αυτοί οι δύο κόσμοι είναι ουσιαστικά ένας.
Για μένα, όλα άλλαξαν όταν δολοφονήθηκε ο Adamowicz. Ήταν ένα είδους ηθικής αφύπνισης, όπως είπα. Μερικές βδομάδες μετά από αυτή την τραγωδία παίζαμε με τους Trupa Trupa στο φεστιβάλ South by Southwest στο Ώστιν των Ηνωμένων Πολιτειών και ξαφνικά, σχεδόν αυθόρμητα, αποφάσισα να μιλήσω στο κοινό για τη δολοφονία του δημάρχου, να αφιερώσω τη συναυλία μας στη μνήμη του και να την μετατρέψω σε μια δήλωση ενάντια στη ρητορική μίσους. Από τότε, δεν φοβάμαι πια να μιλήσω δημόσια για όσα με απασχολούν.
Grzegorz Kwiatkowski: Πολωνός ποιητής και μουσικός. Στα ποιητικά βιβλία του εστιάζει στην ιστορία, τη μνήμη και την ηθική. Είναι μέλος της ψυχεδελικής ροκ μπάντας Trupa Trupa.
Peter Constantin Annette HornischerPeter Constantine: Πολυβραβευμένος μεταφραστής, διευθυντής του προγράμματος λογοτεχνικής μετάφρασης στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ και επικεφαλής του εκδοτικού οίκου World Poetry Books. Στα ελληνικά, κείμενα και μεταφράσεις του έχουν δημοσιευτεί στο περιοδικό Τεφλόν, με πιο πρόσφατο παράδειγμα (τχ. 25) την παρουσίαση της αφρικάανς ποιήτριας Ilse van Staden. Φωτογραφία: Annette Hornischer
Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.
